Machiavelli, filosoof uit Florence. Held of heerser?
Met al het oorlogsgeweld de afgelopen tijd en politieke aardverschuivingen is Niccolò Machiavelli nogal eens in het nieuws. Dan wordt altijd die omstreden zin genoemd: ‘Het doel heiligt de middelen’ in oorlogssituaties. Wat maakt deze Florentijn uit 1469 heilig én duivels tegelijk?
De vraag doemt op bij het huidige wapengekletter, net als in de vorige eeuw toen dictatoren als Hitler, Mussolini en Stalin zweerden bij Machiavelli’s Il Principe. Maar hoe verhoudt zich dat kwaad ten opzichte van het goed dat de Stichting Machiavelli Nederland voorstaat? Immers, koningin Máxima, Neelie Kroes en Diederik Gommers waren maar wat blij met hun Machiavelliprijs. Hebben we het hier wel over dezelfde politiek filosoof uit de Italiaanse renaissance?
“Als stichting willen we een bijdrage leveren aan het debat over publieke communicatie in de samenleving. Zo moedigen we mensen aan hun stem te laten horen over de bijdrage die communicatie levert aan maatschappijvorming en verandering, onder meer door deze jaarlijkse prijs uit te reiken. Deze prijs wordt toegekend aan een persoon of organisatie die heeft uitgeblonken in publieke communicatie. Ja, bij de ideeën van de politieke denker Machiavelli denken mensen al snel aan het principe ‘het doel heiligt de middelen’. En inderdaad is het zo dat de Machiavelliprijs gaat naar degene die dit principe het meest effectief in praktijk heeft gebracht, maar wel op een positieve manier, voor een sympathiek doel en met een maatschappelijk relevante opbrengst.”
‘Gewraakte oorlogsquote uit verband gerukt’
Wetenschappelijk methode voor politiek
Niccolò Machiavelli was de eerste westerse filosoof die een strikt wetenschappelijk methode toepaste op de politiek en toetste dat aan de praktijk van de dag – we schrijven: Florence, begin zestiende eeuw. Hij zag dat de politieke verdeeldheid van Italië wel eens tot haar ondergang zou kunnen leiden. De ene na de andere barbaar viel de streek binnen en bracht vernieling en ziektes met zich mee. Om Italië van de ondergang te redden, had het land een sterke leider nodig, volgens Machiavelli. Een leider met moed en deugd, die de politieke situatie naar zijn hand kan zetten.
Dat hij hiervoor soms moet liegen en bedriegen of met harde hand moet optreden tegen zijn onderdanen, moet voor lief genomen worden. Het belang van de staat als geheel gaat immers voor. Of zoals de stichting schrijft: “Stabiliteit, daar was het Machiavelli om te doen. Stabiliteit om tot welvaart en welzijn te komen voor de burgers. Logisch dus dat hij in zijn receptenboekje om tot stabiel bestuur te komen geen enkel middel schuwt. Het uiteindelijke doel is ons allen nog zeer sympathiek.”
Tegenstanders
Tegenstanders van Niccolò Machiavelli hebben zo hun twijfels over de motieven en bedenkingen bij de immoraliteit van de grondlegger van de moderne politieke wetenschappen. In hun optiek staat Machiavelli voor gewetenloze machtspolitiek op basis van nationalisme en militarisme. Il Principe (de heerser/vorst) is wat dat aangaat zijn gewraakte werk. ‘Het handelen van de vorst is bepalend voor het succes van een staat,’ stelt Machiavelli in zijn schrijven. De vorst moet sterk zijn als een leeuw en sluw als een vos om zijn macht te behouden. Dit kan hij doen door verstandig gebruik te maken van geweld, door respect van privaatbezit te bevorderen en materiële rijkdom aan te moedigen. Het is volgens Machiavelli bovendien beter voor een vorst om gevreesd te worden door zijn onderdanen dan om geliefd te zijn. Koren op de molen dus voor brute strijders, die aan de haal gaan met het woord.
Andere karretjes
500 jaar na dato wordt Machiavelli nog steeds van stal gehaald om de mythe te ontkrachten dat politiek draait om goede bedoelingen én anderszins om de gewraakte quote te duiden, maar hij wordt ook voor andere karretjes gespannen. Zo is er naast de vele biografieën en beschouwingen die er over hem verschenen, een aparte categorie leerboeken te vinden in de bibliotheek. Wat te denken van titels als The Mafia Manager: A Guide to the Corporate Machiavelli? Wie op de versiertoer gaat, kan zijn voordeel doen met The Machiavellian’s Guide to Womanizing en wie het casino bezoekt, leze Machiavellian Poker Strategy: How to Play Like a Prince and Rule the Poker Table. In Machiavelli for Moms wordt Machiavelli gepresenteerd als opvoedkundige. Iets met de corrigerende tik, vermoeden wij.
Vader en zoon
Catharina Botermans is politicoloog, docent European Studies aan de Hogeschool in Leeuwarden, en een groot liefhebber van de Renaissance. September dit jaar bracht je ze een boek uit over Machiavelli’s zoon Bernardo. Hij moest zijn vader opvolgen in het stadsbestuur van het Florence van de 16e eeuw maar had daar geen zin in, net als zus Primavera. Maar ja, vaders’ wil is wel wet… Catharina Botermans deed gedegen onderzoek en schreef vervolgens een overtuigend portret van Bernardo op basis van de feiten. Het gaat over de zoektocht naar identiteit en de complexe relatie met zijn vader. Al met al een meeslepende roman die je gedachten meevoeren naar het Florence van de 16e eeuw.
De zoon van Machiavelli, Uitgeverij Mozaiek, €22,99
Machiavelli filosoof uit Florence Held of heerser
Machiavelli filosoof uit Florence Held of heerser
