Ook Romeinen hadden cancelcultuur

De geschiedenis corrigeert zichzelf doorlopend

Door: Sandrina Bokhorst

Als historisch personage tel je natuurlijk niet mee als je geen eigen standbeeld hebt. Maar als standbeeld ben je vandaag de dag je leven niet meer zeker. Voordat je het weet, lig je ondersteboven in de rivier, omdat er inmiddels een andere mening over je is. Daar zijn in Rome talloze voorbeelden van. Bijna elk standbeeld heeft gedurende de eeuwen wel eens te maken gehad met een forse identiteitscrisis. 

Neem Julius Caesar. Zou hij vandaag de dag nog een standbeeld hebben gekregen? De man die de grondwet met voeten trad door zichzelf als dictator voor het leven te benoemen? Van de manier waarop hij heeft huisgehouden in Gallië lusten de honden ook geen brood. Tot slot is zijn beeld ook nog eens door Mussolini geplaatst. Hoe gaan we daarmee om? Alle beelden omtrekken is in Rome natuurlijk geen optie, dat zou de Tiber acuut verstoppen. Wie rondkijkt in Rome ziet veel ‘foute’ standbeelden, die op meer en minder subtiele wijze een andere, meer passende betekenis hebben gekregen.

Keizer Trajanus

Keizer Trajanus is verantwoordelijk voor dat prachtige, imposante forum dat zijn naam draagt. Maar hij was ook verantwoordelijk voor de genocide op de Daciërs (nu Roemenië). De mannen zijn als slaaf verkocht of vermoord en de vrouwen zijn gedwongen uitgehuwelijkt aan de Romeinse soldaten. Einde Daciërs. Op de Zuil van Trajanus is tot in detail zijn succesverhaal in steen gebeiteld. Bovenop de zuil stond zijn vergulde standbeeld als symbool voor de vergoddelijking van de heidense keizer. Dat paste alleen niet meer in de christelijke tijd. Gelukkig kon Trajanus met een beetje goede wil als ‘proto-christen’ worden aangemerkt.

Het verhaal gaat dat paus Gregorius in de zevende eeuw zo onder de indruk was van de rechtvaardigheid van de keizer, dat hij het graf onder de zuil liet openen. Daar vond hij na eeuwen zijn overblijfselen met zowaar de tong nog intact. Die tong die zoveel rechtvaardige woorden had gesproken, dat kon niet anders dan van een christen avant-la-lettre zijn. Zo kreeg de zuil een christelijke betekenis en plaatste de paus er een beeld van de apostel Petrus bovenop. Het heidense verhaal werd een christelijk verhaal en daarom staat de zuil er nu nog.

Omkatten

Het vervangen van het beeld zoals dat gebeurde bij keizer Trajanus was één ding. Je kunt ook denken aan een totale make-over. Geen beter voorbeeld dan de lotgevallen van de Colossus van Nero, die stond voor het Colosseum. Eerst was het gigantische beeld uiteraard van Nero, toen stelde het Titus voor, daarna werd het een zonnegod, toen Commodus, weer een zonnegod en tot slot Romulus, de zoon van Maxentius. Kortom; wat hak- en breekwerk, een likje verf en het is wie jij wilt dat het is.

Het meest schrijnende geval wat dit betreft is keizer Marcus Aurelius, die op zijn bronzen paard op het Capitool prijkt – toch een ereplekje in Rome. Maar die eer viel hem alleen maar te beurt omdat hij eeuwenlang door het leven ging als keizer Constantijn, de eerste christelijke keizer. En die gooi je – kostbaar materiaal of niet – niet in de smeltovens. Of Marcus Aurelius het op eigen kracht overleefd zou hebben, is op zijn minst onzeker. 

Beeld in vergeethoekje

Dan hebben we nog de methode ‘vergeethoekje voor foute beelden’. Dat is het lot van de man op deze foto. Zijn standbeeld staat in het Colle Oppio parkje, vlakbij het Colosseum. Ik kom hier bijna elke dag en dan lijkt hij te vragen: “Ziet iemand mij?!” Om heel eerlijk te zijn: nee, niemand! Behalve misschien een paar verdwaalde toeristen die checken of het Caesar is. Ik heb het speciaal even opgezocht. Het is een schrijver, een rechtsgeleerde uit het einde van de 19de eeuw en iemand wiens werken de basis hebben gelegd voor het fascisme. Alfredo Oriani heette hij. Ken je hem? Nee, ik ook niet. Hij staat onzichtbaar en een beetje doelloos in een verwaarloosd park in Rome. Alleen aan het antifascisme teken dat in het vuil op zijn borst is gekrast, kun je zien dat iemand zich nog druk om hem heeft gemaakt. Afbreken en vernietigen

Afbreken en vernietigen

Afbreken en vernietigen van een in ongenade gevallen standbeeld, is de meest drastische methode. Dat gebeurde met het ruiterstandbeeld van keizer Domitianus. Het stond midden op het plein van het Forum Romanum. Domitianus werd vermoord in 96 na Christus en de senaat sprak daarna een damnatio memoriae uit. Zijn naam en al zijn daden moesten uit de geschiedenis worden geschrapt.

Als eerste pakte men natuurlijk dat enorme ruiterstandbeeld aan, maar dat viel nog niet mee. De sokkel was acht bij twaalf meter en het beeld zelf vijftien meter hoog. Maar had het neerhalen effect? Niet dat we niet meer weten wie Domitianus was. We weten eigenlijk vrij veel van hem en zijn regeerperiode. Sterker, de laatste tijd is er een herwaardering te zien voor zijn economische en militaire politiek. Ook zijn enorme bouw-inspanning om Rome weer te verfraaien en comfortabeler te maken voor haar inwoners, wordt opnieuw gewaardeerd. Het kan verkeren…

Hoofd keizer putdeksel

Hoofd keizer putdeksel ‘Foute’ beelden hergebruiken is een andere optie. Keizer Constantijn kan dat bij toeval navertellen want zijn hoofd is gebruikt als deksel op een riool! Dat gebeurde al in de vierde eeuw – met opzet – tijdens een korte opleving van het heidendom. In 2005 dook hij weer op uit de modder, vrijwel intact. Zo kon hij alsnog zijn plekje opeisen in het museum van de keizerfora, de Mercati Trajanei Je wilt niet weten hoeveel kostbare marmeren beelden in de ovens zijn verdwenen om er kalk van te maken, grondstof voor cement. Vooral in de bouwwoede in Rome in de late middeleeuwen zijn zo complete volksstammen aan beelden gesneuveld.

Alle voorbeelden komen van één vierkante kilometer in Rome en er zijn er nog veel meer. Als je door je oogharen kijkt, dan lijkt het erop dat de geschiedenis zo haar eigen methode heeft om het verleden te corrigeren. Subtiel of minder subtiel, niks staat letterlijk ‘in steen gebeiteld, en wie weet wat dat dan weer betekent voor onze tijd…

Was Caesar in Kessel (NB)? 

In het H’ART Museum Amsterdam (voorheen Hermitage) was vorig jaar mei nog een grote tentoonstelling te zien over Julius Caesar. Tijdens de opening werd al snel duidelijk dat de makers een andere visie over de heerser willen bediscussiëren, ondersteund met een nieuw Nederlands verhaal. Archeoloog Nico Roymans van de Vrije Universiteit, betoogt namelijk dat Caesar in de omgeving van het Brabantse Kessel een enorme slachting onder de bevolking heeft aangericht. Dat zou volgens hem blijken uit menselijke resten en wapentuig die ter plekke zijn opgebaggerd. Nieuwe technieken lieten zien dat die stammen uit Caesars periode.

Pleegde Caesar dan genocide?

De Italiaanse medewerkers aan de tentoonstelling hoorden Roymans enigszins ongemakkelijk aan. Schriftelijk bewijs voor de slag bij Kessel ontbreekt echter. Dat is er wel van de verovering van Gallië waar, als je Asterix mag geloven, alleen een klein dorpje tegen Caesar opgewassen bleek…

Een rondleiding met Sandrina

Sandrina Bokhorst van Persoonlijk Rome is gespecialiseerd in reizen naar Rome. De historica vertelt tijdens haar rondleidingen levendig de onuitputtelijke verhalen uit de lange geschiedenis van de Eeuwige Stad. Op pad met Sandrina? Kijk op persoonlijkrome.nl.

Ook Romeinen hadden cancelcultuur

Ook Romeinen hadden cancelcultuur