Met de trein door Basilicata. Het einde van de wereld

Langzaam reizen, slow travel, slow tourism; de woorden vertellen iets over onze wensen en verlangens. Het leven is gehaast, moet snel en sneller, we moeten steeds meer, vinden we. Het langzame reizen wijst dan een andere richting op: niet alles willen zien, niet bang om wat langer te blijven in een dorp of stad zonder sensationele uitstraling. Je zelf in posities brengen waar je wat meer onderdeel van het leven wordt. Met bus of trein kom je op veel plaatsen en het geeft je de kans om als passant deel te zijn van het dagelijks leven. Je ziet dan ook hoeveel er ook in het onbekende stadje of dorpje te zien is.

Fons van den Broek en Edith Piguillet reisden met de trein door Zuid-Italië. Over de reis schreven ze een boek dat vorig jaar verscheen. Dit voorproefje gaat over een deel van de reis door Basilicata, het einde van de wereld…

Wanneer je in Basilicata aankomt, ben je in het diepe zuiden, het meest vergeten en tot voor kort meest achtergebleven gebied van Italië. Nu en vroeger was dit een woest gebied, waar dissidente monniken uit het oosten een plek vonden. In de zachte steen van het gebied werden kerken en woningen uitgegraven. Matera is hét voorbeeld van een stad die in de rotsen uitgehouwen is, maar ook in andere plaatsen, zoals Gravina in Puglia, komen we rotswoningen en -kerken tegen.

Met de Ferrovie Appulo Lucane via Altamura en Gravina naar Potenza

Altamura is een spoorwegknooppunt, overstap naar Matera en ook de stad van het brood, het pane di Altamura, dat net als wijn een Denominazione di origine controllata kent, een gecontroleerde herkomstbenaming.

Het is ook de stad van de Uomo de Altamura, een skelet van om en nabij 150.000 jaar geleden, gevonden in een grot. Een kopie vind je in het archeologische museum.

Een paar kilometer ten westen van Altamura vinden we Gravina in Puglia, evenals Matera een kloofstad. Een Matera light, al kan Gravina landschappelijk wedijveren met Matera. Rustiger, authentieker en beslist de moeite waard.

De kloof is gevuld met de grotten, die vroeger kerken en woningen en later schuren en opslagplaatsen herbergden. De bewoners gingen op een gegeven moment boven wonen, waardoor er een mooi historisch centrum is ontstaan. Je kunt aangenaam wandelen door de oude stad, waar je aan de zuidkant de kerk van San Michele kunt bezoeken, uitgehouwen in de kloofwand.

Vlakbij de kathedraal vind je Gravina Sotteranea, de onderaardse stad. Maak een begeleide wandeling in de onderaardse wereld, met opslagplaatsen, aquaducten, werkplaatsen en kerken. De kathedraal ligt aan de rand van het ravijn, met een prachtig uitzichtpunt.

In de stad is het museum Museo Fondazione Ettore Pomarici Santomasi, een klein, particulier museum, met een verzameling archeologie, stijlkamers en in de kelder een mooi beschilderde rotskerk gewijd aan San Vito. Zoek in de historische stad naar de Cavato Sant’ Andrea en de Cavato San Marco, twee kelders met mooi ingerichte werkplaatsen op 26 meter diepte, die een goede indruk geven van het leven in de oude grottenstad.

Locatie van openingsscène van No Time To Die

Vanaf het Bastione Medievale zie je de brug die een rol speelde in de openingsscène van No Time To Die, de James Bondfilm uit 2021 in het decor van het landschap van Matera en Gravina en met deze brug in een hoofdrol.

Aan de overkant vind je de Madonna della Stelle en het archeologisch Parco Padre Etero, een grafveld dat ruim duizend jaar in gebruik was (tussen 400 voor Chr. en 700 na Chr.). Op de wandeling aan de overkant van de kloof kom je ook de oude spoorlijn tegen van Rocchetta via Venosa naar Gravina, die hopelijk binnenkort weer in bedrijf is.

De reis van Gravina naar Potenza is van een onbeschrijflijke schoonheid

De reis van Gravina naar Potenza is van een onbeschrijflijke schoonheid. Het is niet alleen een treinreis, want soms stap je over op een vervangende bus. Het traject volgt een glooiend en kaal landschap, soms bebost en bijna bergachtig. Typisch Basilicata is het beeld van de geïsoleerde stationnetjes met een stationschef die de honneurs waarneemt, en soms een bus. Trein en bus stoppen bij kleine stationnetjes, die horen bij dorpen en stadjes die je soms niet eens ziet liggen, waaronder Acerenza en Genzano.

Acerenza en Ganzano

Hey stadje Acerenza is de moeite van het bezoeken waard; vijf kilometer van het station. De stationschef kan je hopelijk helpen als je vervoer wil regelen, anders moet je gewoon gaan wandelen. De stadjes zijn verstild, ontvolkt en vergrijsd. Acerenza is hoog gelegen en telt 2000 inwoners, de helft van het aantal van vijftig jaar geleden. Het was vroeger een belangrijke stad en onderdeel van het gebied dat rond 1040 door de eerste Normandiërs in bezit werd genomen. Het vroegere aartsbisdom ligt nu ingeslapen op de bergen van de Murge.

Genzano is een wat groter stadje, een agrarisch streekcentrum met ruim 5000 inwoners. Hier is de teruggang wat minder, omdat de plaats een stevige basis heeft in de landbouweconomie met graan en wijn.

Potenza, een van de hoogstgelegen steden van Italië

Potenza is gebouwd op een heuveltop. Het is een echte stad die uitwaaiert over een groot gebied, met een belangrijk ziekenhuis en een universiteit. Veel van het leven speelt zich af buiten het centrum, al heeft het centrum zijn vitaliteit behouden. Met een ligging op ruim achthonderd hoogte is dit een van de hoogstgelegen steden van Italië. Na een sterke groei in de 20e eeuw, is de bevolking inmiddels gestabiliseerd (ruim 65.000 inwoners).

Potenza is een prettige en tamelijk rustige stad. Een stad van trappen, met een openbaar vervoerssysteem van roltrappen. De stad heeft regelmatig te lijden gehad van aardbevingen, waarna de gaten zijn opgevuld met nieuwe gebouwen. Maar het historisch centrum heeft zijn charme behouden. Er is een centraal station, Potenza Centrale, met vlakbij het station Potenza Inferiore, van de FAL, het eindstation van de lijn uit Bari. In het stadsgebied van Potenza functioneert het treintje van de FAL als een soort metro, met in totaal zeven stations.

De langste roltrap van Europa

Vanaf het station kun je met de roltrappen omhoog, eerst een stukje bij het station en iets verder de scala mobile prima naar de rand van het centrum. Ook op andere plekken kun je met de roltrappen het hoogteverschil overbruggen, onder andere met de scale mobile Santa Lucia, de langste roltrap van Europa.

In de lengte van de berg loopt de Via Pretoria, de oude Romeinse weg, de Decumanus, ongeveer een kilometer lang. De Via Pretoria begint bij de toren van Guevara, met het oude kasteel, en loopt door het centrum naar het zuiden, waar de weg eindigt bij de roltrappen naar de wijk Santa Lucia.

In het centrum vind je de belangrijkste pleinen, monumenten, attracties en musea, waaronder het archeologisch museum en de kathedraal van San Gerardo, de patroonheilige van Potenza. Vlakbij vind je verder het Teatro Francesco Stabile, een van de culturele bezienswaardigheden: het is het enige operahuis in Basilicata, gebouwd op het eind van de 19e eeuw. De bouw begon in 1856, maar de aardbeving van 1857 zorgde voor een aanzienlijke vertraging. De opening was in 1880.

In de stad vind je het tempeltje van San Gerardo uit de 19e eeuw, de Edicola (kiosk) van San Gerardo. Binnen in de vijfhoekige structuur, versierd met vijf zuilen, bevindt zich een polychroom glas-in-loodraam met het standbeeld van de heilige Gerardus. Je hebt hier een prachtig uitzicht op de omgeving.

We volgen Carlo Levi met de bussen van de Sita Sud

Er is een land van het niets, een land zonder geschiedenis, een land waar vreemde overheersers geen vat op kregen, of het nu Romeinen, Grieken, Saracenen, Spanjaarden, Italianen of katholieken waren. Hoe bereis je een gebied dat is losgezongen van de geschiedenis? Het boek van Caro Levi, Christus kwam niet verder dan Eboli (1945), symboliseert de verlatenheid van het vergeten en woeste land, waar hij een balling van Mussolini was.

Nu zijn de binnenlanden van Basilicata nog steeds onherbergzaam, met Aliano als ’hoogtepunt’, maar de dorpen staan niet meer helemaal buiten de wereld. Onderwijs, communicatie, jeugdcultuur en emigratie trekken Basilicata bij de wereld, maar het is nog steeds een bijzonder land. En hoe bereis je dan zo’n gebied? Dat gaat gemakkelijker met trein en bus dan je zou verwachten.

Ballingsoord

In de tijd van Mussolini was Basilicata een populair ballingsoord. Carlo Levi was arts, kunstenaar, links, antifascistisch, tegen Mussolini. In 1935 werd hij verbannen, eerst naar Grassano, later naar Aliano. Daarna kreeg hij in 1936 gratie en vertrok hij naar Frankrijk. In 1945 werd zijn boek Cristo si è fermato a Eboli gepubliceerd. Daarin hekelt Levi de onmenselijke levensomstandigheden van de boerenbevolking, vergeten door de overheid, zelfs het woord van Christus was er nooit aangekomen. Zijn boek joeg na de oorlog de discussie aan over het zuiden van Italië, over de vergeten Zuid-Italianen.

Carlo Levi laat zijn sporen na, ook in Matera, waar zijn schilderij Lucania ’61 hangt samen met veel ander werk. Vanaf 1963 tot 1972 was hij lid van de Italiaanse senaat, als onafhankelijke gedelegeerde stond hij op de lijst van de communistische partij. Na zijn dood in 1975, op 72-jarige leeftijd, werd hij begraven in Aliano, de plaats waar hij het langst verbleef.

Op weg naar Aliano

De reis van Matera naar Aliano is een reis naar de verlatenheid, in het Basilicata van Carlo Levi. Op de Piazza Matteotti, tegenover het station, gaat de bus naar Stigliano – een rit van twee en een half uur. Eerst ben je nog in de bewoonde wereld, je passeert het station van Grassano (let op: Grassano is 15 kilometer verder) en rijdt langs de grote weg in de vallei van de Basento.

Op een gegeven moment ga je het binnenland in. Je hebt dan een ervaring van het vergeten land: slecht onderhouden wegen maar een indrukwekkend desolaat golvend landschap met in het voorjaar groene heuvels. Soms stopt de bus bij een splitsing, misschien een dorpje, mogelijk kilometers verder. Geen tegenliggers, af en toe een tractor en dat is het, ruim een uur lang.

Stigliano, een stad van kunst

Het landschap wordt vriendelijker, heuvelachtig, soms zelf wat bergachtig en dan ben je in Stigliano, een bergstadje, dat steeds minder inwoners heeft: van 10.000 in 1960 tot 3.700 tegenwoordig. Het centrum maakt nog een geanimeerde en redelijk vitale indruk, met terrasjes, cafés en winkels. Als je een wandeling maakt – de streetart van het festival Appartengo is dan je gids – zie je verval en leegstand in de wijken net buiten het centrum. Dat geldt ook voor de omgeving van de kasteelruïne. Niet een mooi gerestaureerd en opgeleukt kasteel maar een ruïne.

Inmiddels profileert Stigliano zich als een stad van kunst. Sinds 2017 is het festival Appartengo, een van de belangrijkste in zijn soort in Italië. Het stadje ziet er dan prachtig uit, met zijn ruim veertig muurschilderingen en andere werken, en elke wandeling levert verrassingen op. Doel van het festival is ook om de inwoners trots te maken.

De schilderijen en objecten zijn geïnspireerd door verhalen van Stigliano. Een mooi overzicht vind je wanneer je googelt naar ‘local-travel appartengo festival stigliano’.

Feest van de draak

Een van de muurschilderingen die je tegenkomt verwijst naar de draak van de Agri. Carlo Levi beschrijft het wereldbeeld van de mensen in de streek, waar boven- en onderwereld in elkaar overlopen. Prins Colonna van Stigliano, zo vertelt Carlo Levi, kwam de dorpelingen van Sant’Arcangelo te hulp, om met een madonna de draak te verslaan. De kaken en hoektanden van de draak zouden nog steeds aan de zijkant van het altaar hangen in de kerk bij het klooster van Santa Maria della Orsoleo. Volgens de vertelling van Carlo Levi gaven de boeren van Sant’Arcangelo de prins als dank de rechten op het water van de rivier de Agri, die langs Aliano loopt. Het feest van de draak in Stigliano is een recent geactiveerde traditie, die verwijst naar een reële legende. De draak was een belangrijk onderdeel van de geheimzinnige onderwereld van monsters.

Aliano, het hoogtepunt van de Carlo Levi-reis

Eén keer per dag kun je met de bus van Stigliano naar het 900 inwoners tellende Aliano, het hoogtepunt van de Carlo Levi-reis. Aliano ligt middenin de streek van de Calanchi, een indrukwekkend erosielandschap. Daar waar het landschap heuvelachtig is, vooral bij de dalen van rivieren, erodeert het landschap en er ontstaan imposante geulen. Na langere periodes van regen ontstaan makkelijk aardverschuivingen. Het landschap blijft desolaat, maar op een andere manier dan waar het land licht golvend is.

Wonen op een richel in dit landschap is niet zonder risico. In het deel van het dorp waar Levi woonde, was enkele jaren eerder de kerk in het ravijn geschoven en het was wachten op een nieuwe landverschuiving. Levi verbleef niet eens zo lang in Aliano, maar hij was een sterk observator, die diep in de kleine samenleving dook. Je kunt zijn boek lezen als een antropologisch onderzoek. Hij onderzocht de gewoonten, de gebruiken, de seksualiteit, de effecten van de emigratie, de dubbelzinnige moraal.

Omdat hij alleen woonde, kon hij moeilijk een huishoudster vinden; er kwam geen enkele vrouw zijn huis binnen. Tegelijkertijd waren er vrouwen met veel kinderen van vele vaders. Hij vond uiteindelijk een dienstmeisje, een van de ‘heksen’ van Aliano, met magische rituelen en magische kennis.

Levi werd in het dorp al snel de huisarts. Daarmee werd hij een concurrent voor de slecht functionerende artsen in het dorp. Hoewel onderdeel van de bovenlaag van Aliano, werd Levi door de boerenbevolking op handen gedragen.

Het huis met de ogen…

Het dorpje ligt op een rug van klei en kalft naar het zuiden steeds meer af. Bovenin het dorp vind je de kerk, het gemeentehuis en de Pinacoteca met herinneringen aan Carlo Levi, met schilderijen die hij aan het dorp naliet. Als je naar de andere kant loopt, kom je bij het Casa con gli occhi, het huis met de ogen, een bescherming tegen het boze oog. In de architectuur herken je de geheimzinnige wereld van monsters en geesten.

Vlakbij is het vroegere huis van Carlo Levi, met herinneringen aan zijn verblijf in Aliano. Op de benedenverdieping is het Museo della Civilta Contadina, een oude molen en andere objecten, die herinneren aan het vroegere landbouwdorp, zoals de traditionele ‘gehoornde’ maskers, die nog steeds hun rol spelen met carnaval.

Christus kwam niet verder dan Eboli is ook een politiek boek, een analyse van de zuidelijke kwestie, van het onvermogen om de welvaartskloof tussen noord en zuid kleiner te maken. Er was hoop en verwachting na de eenwording van Italië, maar die werd niet ingelost. De vlucht in banditisme na 1860 was een vlaag van heroïsche waanzin: een verlangen naar dood en vernietiging, zonder hoop op overwinning. De schrijver sprak als laatste wens uit om begraven te worden in Aliano, ‘onder zijn boeren’ in het dorp, waar de in zijn boek beschreven plaatsen nog intact zijn. Net zoals in Grassano vind je tegels met citaten uit het boek.

In Aliano is een Carlo Levi Literair Park en sinds 1988 wordt de Carlo Levi Nationale Literatuurprijs uitgereikt, de Premio Carlo Levi.

Met de FS van Metaponto naar Potenza; een uitstapje naar Castelmezzano

De trein van Metaponto naar Potenza werd geopend in 1880, en was vooral in het begin belangrijk als onderdeel van de verbinding tussen Noord- en Zuid- Italië. De trein rijdt door het dal van de Basento. De stations zijn in het dal maar de dorpen liggen in de heuvels en bergen, kilometers verwijderd van de stations. De spoorlijn stijgt geleidelijk naar 700 meter in Potenza en loopt door een heuvelachtige vallei. In het begin zijn er wat grotere plaatsen, met wat industrie bij de stations. Later wordt het steeds bergachtiger.

We zijn op weg naar de Lucaanse Dolomieten. Wie dit gebied wil verkennen (dat gaat niet met de trein) stapt uit in Albano di Lucania. Een station van niets, zonder stationschef en met alleen een vervallen gebouwtje. Voor de bus steek je de spoorlijn en de weg over, waar je het bordje Castelmezzano vindt. Hier kun je de bus aanhouden. Het kan even duren voordat er een bus komt (waarschijnlijk stopt er eerder iemand, die je een lift aanbiedt). Aankomst trein vanuit Metaponto 12.46 uur, vertrek bus 14.55 uur. En dan omhoog, de Lucaanse Dolomieten in, met zijn kale granieten toppen. Vanuit Potenza reis je rechtstreeks met de bus.

Vlucht van de engelen in Castelmezzano

Een topverassing, Castelmezzano, een dorpje dat adembenemend mooi gelegen is in een kom, een amfitheater met de bergrug op de achtergrond. Aan de andere kant van de vallei ligt Pietrapertosa, 1088 meter hoog, twee kilometer verder, maar met een dal ertussen.

De dorpen maken deel uit van de Borghi più belli d’Italia, de mooiste dorpen van Italië. Beide stadjes ontwikkelen zich de laatste jaren als toeristische trekpleisters voor wandelaars en bergbeklimmers. En ze hebben er een wel heel speciale vorm van openbaar vervoer: met de Volo dell’Angelo (vlucht van de engelen) zweef je aan een ijzeren kabel van het ene dorp naar het andere. Een sensatie om te doen, maar ook om naar te kijken. Je kunt ook extreme bergwandelingen maken, met gids.

Als je Castelmezzano helemaal doorloopt, kom je aan de voet van de Gradinata Normanna, de trap van de Noormannen. Je kunt omhoog, maar alleen met gids. Boven heb je een prachtig uitzicht, alle kanten op, met aan de horizon de Adriatische Zee. Daar zaten vroeger de wachters op uitkijk. De trappen beginnen bij de ruïnes van het oude kasteel van de Noormannen.

Ook met gids kun je bergwandelingen maken (eigenlijk klimtochten) over de Via Ferrata Marcirosa en de Via Ferrata Salemn, van bijna twee kilometer, met een Tibetaanse brug ertussen. Uitrusting huur je in het dorp.

Sprekende stenen vertellen verhalen

Er is ook een ’gewone’ wandeling tussen Castelmezzano en Pietrapertosa, het Percorso delle Sette Pietre, het zeven stenen-pad – een oud boerenpad van twee kilometer. Het pad is een kunstproject, met installaties waarin verhalen verteld worden door sprekende stenen, een surrealistische ervaring met visualisaties en muziek. Zodat je – althans, dat is de filosofie – in contact komt met de magie van de natuur. Het is een literaire wandeling, een kunstwandeling en ook gewoon een schilderachtig pad.

Noormannen en Saracenen in Pietrapertosa

Na ruim een uur komen we aan in Pietrapertosa. We wandelen door het dorp naar het station van de Volo dell’Angelo. In de vroege middeleeuwen werden de dorpen gesticht, door mensen op de vlucht voor de Saracenen. Ze vonden in Castelmezzano een woonplaats, die goed te verdedigen was. In Pietrapertosa vestigden zich Saracenen, die een kasteelruïne achterlieten.

Je kunt nog steeds wandelen door L’Arabata, de oude Saraceense wijk. Bovenaan de wijk vinden we het kasteel, Romeins, later Saraceens, versterkt en verbouwd door de Normandiërs. In het dorpje vind je verschillende middeleeuwse kerken en een klooster.

Na de Lombardische bezetting vestigden zich in Castelmezzano de Noormannen. Zij bouwden er een kasteel met nog steeds zichtbare overblijfselen van de muren. In de rots zijn trappen uitgehouwen naar een uitkijkpunt. Het was het Castrum Medianum, het middelste kasteel, zo genoemd vanwege zijn ligging tussen dat van Pietrapertosa en Albano.

Een van 19 mooiste dorpen van Italië

Met de Noormannen beleefde Castelmezzano een periode van vrede en ontwikkeling, daarna volgde stagnatie en achteruitgang. De dorpjes hebben gewacht tot ze ontdekt werden. In 2007 noemde Arthur Frommer een Amerikaanse schrijver van reisboeken, deze dorpen de beste plekken waarvan je nog nooit gehoord hebt. De Daily Telegraph noemde in 2017 Castelmezzano een van ‘19 mooiste dorpen van Italië’ en CNN schaarde Pietrapertosa In 2019 onder ‘de 20 mooiste dorpen van Italië’. Zo werden deze dorpen langzamerhand uit hun sluimering gewekt.

Op initiatief van inwoners van beide dorpen werd in hetzelfde jaar de Volo dell’Angelo geopend, als onderdeel van een programma om de Lucaanse Dolomieten verder te ontsluiten voor het groene, duurzame toerisme. Dat komt de vitaliteit van de twee dorpjes ten goede, want met de opbrengsten uit het toerisme worden ook opknap- en herstelwerkzaamheden in de dorpjes betaald.

Met trein en bus door Basilicata langs het spoor van Carlo Levi

Carlo Levi zat in het parlement, begin jaren 50, en was door zijn ballingschap tijdens het tijdperk-Mussolini verbonden met dat diepe zuiden. Hij zette na WO II het arme zuiden van Italië bovenaan de politieke en maatschappelijke agenda. Matera werd verplaatst: de nu zo idyllische grotwoningen waren infectiehaarden, reden om een begin te maken met ‘modern’ Matera. We bereizen het gebied van de Italiaanse auteurschilder- arts Carlo Levi, met als gids zijn boek ‘Christus kwam niet verder dan Eboli’.    

Met de trein door Puglia, Basilicata & Calabrië is een boek van Fons van den Broek & Edith Piguillet. Fons is cultuursocioloog en was werkzaam in de publieke sector, Edith werkte in het welzijn. Samen publiceerden ze eerder over de Kleine eilanden van Italië. Uitgever: EdicoIa Publishers ISBN: 9789493300668 Omvang: 160 Bestellen kan via onze webshop.