Italiaanse architectuur door de eeuwen heen

De grote aantrekkingskracht die Italië uitoefent op de rest van de wereld, Nederland in het bijzonder, ligt verscholen in het collectief. De keuken, de natuur, de kunst; het land streelt alle zintuigen. Hoog op het aantrekkelijke lijstje staat ook de architectuur, van die scheve toren tot de bombastische paleizen en kerken. Vele boeken zijn er dan ook mee gevuld. En deze pagina. Italiaanse architectuur door de eeuwen heen.

We doen Italië schromelijk tekort met een paar woorden over zijn architectonische schatkamer. Het land telt immers meer dan 100.000 monumenten. Laat dit daarom een inspirerende vingerwijzing zijn naar gespecialiseerde bibliografieën of – liever nog – boeiende cultuurreizen. Er valt genoeg te zien en te vertellen. Niet alleen in de grote steden als Rome en Milaan, trouwens. Ook in de dorpen en op het platteland hebben architecten gevarieerde sporen nagelaten. De eclectische architecturale stijl heeft Italië overigens te danken aan de eenwording in 1870. Staten werden verenigd, hun vele bouwwerken incluis.

Het valt dan ook niet mee om de architectuur over een kam te scheren, maar wanneer we bij het begin beginnen en grote stappen zetten, mogen we de invloed van het oude Griekenland en de Etrusken niet negeren. Samen met de prehistorische architectuur waren zij de eerste mensen in Italië die een signatuur afgaven.

Leentjebuur bij de Grieken

In het huidige Noord- en Midden-Italië waren het de Etrusken die voorop liepen met hun gebouwen van baksteen en hout, waarvan je nu nog overblijfselen vindt in bijvoorbeeld Volterra en Perugia. De tempels, poorten en aquaducten van de Etrusken hadden een grote invloed op de Romeinse architectuur.

De Romeinen waren sowieso niet vies van leentjebuur en lieten zich graag inspireren, ook door de Grieken. Het vertaalde zich in de 11e en 12e eeuw in die bekende romaanse stijl met ronde bogen en uitgesneden portalen. Kerken, tempels en landhuizen vonden baat bij de dominante grandeur. Om nog maar te zwijgen over het Colosseum in Rome, kroonjuweel van de imposante rijkdom.

Overgang van gotische naar renaissancistische architectuur

Met de Romaanse architectuur passeren ook de Byzantijnse en Gotische stijl de Italiaanse revue. En wanneer in de 14e eeuw de Italiaanse Renaissance ‘ontwaakt’, komen architectuur en kunst tot bloei. Andrea Palladio was daarin een hoofdrolspeler. De architect bracht een revolutie teweeg en legde een fundament waarop in Europa nog altijd gebouwd wordt.

Palladio op zijn beurt gaf de eer aan leermeester Marcus Vitruvius Pollio, schrijver van De Architectura. Het architectuurleerboek geniet Bijbelse maatstaven.  In de Renaissance-hoofdstad Florence wordt geprobeerd de vroegere ‘Gouden Eeuw’ nieuw leven in te blazen. Italiaanse architecten hebben altijd de voorkeur gegeven aan vormen die duidelijk omschreven waren en structurele elementen die hun doel uitdrukten, zoals nog steeds te zien is in Toscane. Wapenfeiten: de doopkapel van Florence en de kathedraal van Pisa.

Twee stijlen koepel kathedraal Florence

De overgang van gotische naar renaissancistische architectuur valt overigens samen met de bouw van de koepel van de kathedraal van Florence en dat is te zien. De enorme koepel verenigt twee stijlen, net als de Basilica di San Lorenzo in de stad. Het heeft bogen, zuilen én ronde ramen in Romeinse stijl.

De beroemdste kerk ter wereld, de Sint- Pietersbasiliek in Rome, mag ook beschouwd worden als een meesterwerk uit deze periode. Vele pausen en architecten hadden ruim een eeuw nodig om het klusje te klaren. Het resultaat mag er (nog altijd) zijn, maar door de lange bouwtijd zijn er meerdere stijlen in de kerk verwerkt. Gaandeweg kreeg het ontwerp een meer barokke uitvoering, waarbij architecten en kunstenaars als Donato Bramante, Raphael, Michelangelo, Giacomo della Porta en Carlo Maderno hun signatuur afgaven. Een heilig staaltje eclecticisme. 

Moderne architectuur in Italië

Het oude Rome en de Italiaanse Renaissance gaven Italië een rijk architectonisch erfgoed. Je zou het land dan ook bijna wegzetten als grootste openluchtmuseum van Europa, maar dat suggereert een voltooide verleden tijd en daar is absoluut geen sprake van. Nog steeds namelijk loopt Italië voorop op het gebied van modernistisch en duurzaam design. Bovendien werd Italiaanse architectuur, populair in het buitenland sinds de 19e eeuw, gebruikt om buitenlandse architectuur te beschrijven die werd gebouwd in een Italiaanse stijl.

Gio Ponti

Het modernisme werd in de vorige eeuw ingeluid door architect Gio Ponti en voortgezet door vakgenoten als Aldo Rossi, Renzo Piano en Franco Stella. Zij kregen de kans om tussen de eeuwenoude monumenten moderne hoogstandjes te tonen. Het MAXXI, het nationaal museum voor moderne kunst in Rome, is daarvan een goed voorbeeld uit het recente verleden, net als CityLife Milano van dezelfde architect: Zaha Hadid.

Museo dell’Ara Pacis in Rome vertelt weliswaar over de geschiedenis, maar het jasje is buitengewoon modern. De Amerikaanse architect Richard Meier construeerde met glas, staal en kalksteen een opvallend gebouw in het Romeinse stadscentrum, waarover trouwens niet alle stadsbewoners enthousiast zijn. Enkele straten verderop vindt je de Dio Padre Misericordioso, een verrassend hip Godshuis in dit land van kathedralen. En wist je dat Milaan meerdere wolkenkrabbers heeft? Zo is de Velascatoren 106 meter hoog en voorzien van een strak design, terwijl de modernistische Pirellitoren statigheid uitstraalt.

Architectuur in Milaan

Milaan is het belangrijkste laboratorium van moderne en hedendaagse architectuur in Italië. Het meest bekende voorbeeld hiervan is het Bosco Verticale, welhaast een bedevaartsoord voor projectontwikkelaars. De twee woontorens voorzien in huisjes én boompjes, want dat zou een gezonder stadsklimaat opleveren. Zo filteren de bomen in de zomer vieze lucht.

Drie jaar geleden werd de Prada Toren in Milaan geopend. De toren is ontworpen door de Nederlandse architecten Rem Koolhaas en Chris van Duijn en hoort bij het nieuwe museum voor moderne kunst. Zowel binnen als buiten een lust voor de ogen.

Ook in tijden van crisis werd esthetiek niet verwaarloosd. Zo riep de Italiaanse corona- commissie de hulp in van de bekende Milanese architect Stefano Boeri: of hij een ‘vrolijk’ vaccinatiepaviljoen wilde ontwerpen. Het idee werd met gemengde gevoelens ontvangen.  

Gio Ponti werd in 1891 geboren in Milaan en in die stad stierf hij ook in 1979. Hij liet de stad de vermaarde Pirelli toren na. In Nederland tekende hij De Bijenkorf in Eindhoven. De Concattedrale Gran Madre di Dio in Taranto, regio Puglia, gebouwd in 1970, was ook van zijn hand. Het ontwerp van de kathedraal nieuwe stijl is geïnspireerd op een zeil van het schip, gezien de maritieme traditie van de stad. De vijvers voor de kerk symboliseren de zee.  

Gio Ponti tekende de Concattedrale Gran Madre di Dio in Taranto, regio Puglia.

De Bijenkorf in Eindhoven is een ontwerp van Gio Ponti

Dit is het bekendste gebouw van de onvoltooide San Cataldo-begraafplaats in Modena uit 1971. Het is van de hand van Aldo Rossi die in 1997 overleed. Het wordt beschouwd als een van de eerste en belangrijkste postmoderne gebouwen. Zoals je wellicht weet worden veel overleden Italianen bijgezet in grafnissen in de muur. Die bevinden zich aan de binnenkant van de opvallende terracottakleurige wanden. De nissen zijn bereikbaar via een netwerk van metalen trappen.  

Italiaanse architectuur door de eeuwen heen