Nederland wordt doorsneden door het grootste archeologische monument van Europa: de Romeinse Limes, de grens van het Romeinse Rijk. Hij loopt dwars door Europa, van Engeland tot aan de Zwarte Zee. In Nederland werd de Limes gevormd door de Rijn tussen Katwijk aan Zee en Millingen. Langs de rivier lagen forten en andere versterkingen om invallers van buiten af te schrikken of tegen te houden.

De Limes
De aanwezigheid van de Romeinen in de eerste eeuwen van onze jaartelling heeft de toenmalige samenleving enorm beïnvloed. Zij legden niet alleen versterkingen aan, maar ook wegen en kanalen; ze stichtten steden, lieten tempels bouwen, introduceerden het schrift en een muntenstelsel. Producten en gedachten uit de Romeinse wereld werden door de inheemse bevolking geaccepteerd en gebruikt, vaak aangepast aan hun eigen tradities.
De Limes vandaag de dag
Wat is er nog zichtbaar van de Limes in Nederland? De Romeinse gebouwen zijn al vele eeuwen geleden vervallen of verwoest en plaatselijk gebruikt voor de bouw van nieuwe kerken en kastelen; er is helaas niets meer van te zien. Ondergronds echter zijn er nog veel resten te vinden, dankzij de natte Nederlandse bodem. Een deel ervan is opgegraven, zoals het fort van Valkenburg (Zuid-Holland), vrachtschepen in Zwammerdam en Woerden, en talloze prachtige vondsten in de steden Nijmegen en Utrecht. Andere delen bevinden zich in de grond. Voorlopig tenminste. Er wordt namelijk nog iedere dag gegraven en gezocht, door provincies en gemeenten, maar ook door vrijwilligers en particulieren. Iedere ‘nieuwe’ oude vondst draagt weer bij aan het zichtbaar en beleefbaar maken van de Limes. Soms middels reconstructies van Romeinse bouwwerken of evenementen, maar ook door kleinschalige initiatieven.

In Woerden kunt u de hele zomer een tochtje maken op een Romeins schip, de Per Mare ad Laurium. Meer info op romeinsschipwoerden.nl
De Nederlandse Limes op de UNESCO-lijst?
Samen met de Limes Initiatiefgroep, een samenwerkingsverband van musea, instellingen en vrijwilligers betrokken bij de Limes, hebben de provincies Zuid-Holland, Utrecht en Gelderland besloten om al die grote en kleine projecten te bundelen en in beeld te brengen. Dat gebeurt met beelden, boeken en informatiepanelen in parken en musea, maar ook tijdens manifestaties, zoals het Romeinenfestival in Nijmegen en het Italië Evenement in Utrecht. Daar moet het verhaal van deze bijzondere grens worden verteld aan een breed publiek opdat – zoals dat mooi heet – wij niet vergeten en met als doel het Nederlandse deel van de Romeinse Limes voor te dragen voor de definitieve Werelderfgoedlijst van UNESCO.

Een replica van een Romeinse wachttoren bij Fort Vechten in Utrecht
Hoe zat het ook al weer…
Tussen 50 en 12 voor Chr. vestigen zich allerlei nieuwe bewoners in – zeg maar – Nederland, zoals de Bataven en de Cananefaten. Ook de Friezen worden voor het eerst als stam genoemd. De Bataven en Cananefaten worden al snel trouwe bondgenoten van de Romeinen en vechten aan Romeinse zijde mee tegen andere Germaanse stammen. Hun woongebieden worden omgevormd tot Romeinse bestuurlijke districten, civitates, met een stad als centrum.
De komst van de Romeinen betekent een culturele, economische, religieuze en politieke schok. De inheemse stammen nemen de aspecten van de Romeinse cultuur over die hen het meest aanspreken. Naast het nieuwe fenomeen van de stad, introduceren de Romeinen op cultureel gebied onder meer de geschreven taal (het schrift) en de rechtspraak. Via import maakt Nederland bovendien kennis met olijfolie, wijn, papaver en vissaus. Kip komt voor het eerst op het menu, de kat wordt als huisdier geïntroduceerd en verder besteden de Romeinen ongekend veel aandacht aan hun lichaam. Een nieuwe badcultuur is een feit.
Economische invloed
De aanwezigheid van het leger zorgt voor een enorme vraag naar voedsel en materiaal. De plaatselijke bevolking moet de productie van voedsel en materiaal verhogen of aanpassen.
Bij de landbouw introduceren de Romeinen de oogstmachine, veel grotere runderrassen en nieuwe gewassen zoals broodtarwe en rogge. Ook het ambachtelijke werk verandert: de productie stijgt en het handgemaakte aardewerk maakt plaats voor aardewerk dat op draaischijven wordt gemaakt. Er ontstaat een bloeiende handel in etenswaren en luxeproducten. Binnen het gehele Romeinse Rijk kan met dezelfde munteenheid worden betaald. Ons land krijgt voor het eerst te maken met een monetair stelsel. Toch blijft bij de inheemse bewoners ook de ruilhandel populair.
De Romeinen vertrekken
Na het vertrek van het Romeinse leger uit ons land dalen de bevolkingsaantallen enorm. De economie wordt weer grotendeels zelfvoorzienend en de handelswegen en andere Romeinse ingrepen in het landschap raken in verval. Van de Romeinse cultuur is weinig meer over. De bestuursvormen en de rechtspraak verdwijnen, net als de geschreven taal. Een aantal Romeinse uitvindingen zoals waterleiding, riolering en vloerverwarming, de manier van stenen bakken en het dragen van trouwringen komen pas veel later in de geschiedenis weer terug.
Limes
De grens van het Romeinse Rijk omvatte op zijn hoogtepunt Engeland, West-, Midden- en Zuid-Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. In Nederland had de Limes trouwens een uitzonderlijk karakter: de forten, wachttorens en militaire wegen lagen langs een natuurlijke linie, de Rijn. Ruim 200 jaar hielden duizenden soldaten de wacht op de zuidelijke oever, voortdurend bouwend aan hun versterkingen en onderkomens.
Ruïnes van die Romeinse forten of andere gebouwen langs de Limes zijn in Nederland jammer genoeg niet te zien. Ze zijn al lang geleden afgebroken, verwoest of weggespoeld. Ter herinnering zijn in de meeste limesplaatsen wel informatiepanelen of kunstwerken geplaatst, die nieuwe monumenten vormen op de plek van de oude. Enkele voorbeelden:
![]() De soldaten van Caligula in Katwijk Kalla’s Toren, Katwijk aan Zee Parel van de Limes, Valkenburg (ZH) De helm uit de Put, Bodegraven Castellum Laurium, Woerden ![]() Opvallend groen licht gecombineerd met nevel markeert in het centrum van Utrecht de contouren van het voormalig Romeinse castellum Domplein, Utrecht Schepen en torens, Leidsche Rijn Militair centrum, Nijmegen Zeilschip Liburna, Millingen a/d Rijn |
![]() De Romeinen plaatsten langs hun hoofdwegen om de Romeinse mijl een paal. Deze mijlpaal gaf de afstand aan naar de dichtstbijzijnde stad. Tegenwoordig hebben we de ANWB paddenstoel Limes te kijk
|
Met dank aan: Manon Henzen, Tamar Leene, Theo van Wijk, de Limes Initiatiefgroep, de Nederlandse Limes samenwerking, Archeon, Limes.nl en Romeinen.NU