De sporen van Rome. Hoezo, rare jongens?

Nederland wordt doorsneden door het grootste archeologische monument van Europa: de Romeinse Limes, de grens van het Romeinse Rijk. Hij loopt dwars door Europa, van Engeland tot aan de Zwarte Zee. In Nederland werd de Limes gevormd door de Rijn tussen Katwijk aan Zee en Millingen. Langs de rivier lagen forten en andere versterkingen om invallers van buiten af te schrikken of tegen te houden.

De aanwezigheid van de Romeinen in de eerste eeuwen van onze jaartelling heeft de toenmalige samenleving enorm beïnvloed. Zij legden niet alleen versterkingen aan, maar ook wegen en kanalen; ze stichtten steden, lieten tempels bouwen, introduceerden het schrift en een muntenstelsel. Producten en gedachten uit de Romeinse wereld werden door de inheemse bevolking geaccepteerd en gebruikt, vaak aangepast aan hun eigen tradities.

De Limes vandaag de dag

Wat is er nog zichtbaar van de Limes in Nederland? De Romeinse gebouwen zijn al vele eeuwen geleden vervallen of verwoest en plaatselijk gebruikt voor de bouw van nieuwe kerken en kastelen; er is helaas niets meer van te zien. Ondergronds echter zijn er nog veel resten te vinden, dankzij de natte Nederlandse bodem. Een deel ervan is opgegraven, zoals het fort van Valkenburg (Zuid-Holland), vrachtschepen in Zwammerdam en Woerden, en talloze prachtige vondsten in de steden Nijmegen en Utrecht. Andere delen bevinden zich in de grond. Voorlopig tenminste. Er wordt namelijk nog iedere dag gegraven en gezocht, door provincies en gemeenten, maar ook door vrijwilligers en particulieren. Iedere ‘nieuwe’ oude vondst draagt weer bij aan het zichtbaar en beleefbaar maken van de Limes. Soms middels reconstructies van Romeinse bouwwerken of evenementen, maar ook door kleinschalige initiatieven.

De Nederlandse Limes op de UNESCO-lijst?

Samen met de Limes Initiatiefgroep, een samenwerkingsverband van musea, instellingen en vrijwilligers betrokken bij de Limes, hebben de provincies Zuid-Holland, Utrecht en Gelderland besloten om al die grote en kleine projecten te bundelen en in beeld te brengen. Dat gebeurt met beelden, boeken en informatiepanelen in parken en musea, maar ook tijdens manifestaties, zoals het Romeinenfestival in Nijmegen en het Italië Evenement in Utrecht. Daar moet het verhaal van deze bijzondere grens worden verteld aan een breed publiek opdat – zoals dat mooi heet – wij niet vergeten en met als doel het Nederlandse deel van de Romeinse Limes voor te dragen voor de definitieve Werelderfgoedlijst van UNESCO.

Hoe zat het ook al weer…

Tussen 50 en 12 voor Chr. vestigen zich allerlei nieuwe bewoners in – zeg maar – Nederland, zoals de Bataven en de Cananefaten. Ook de Friezen worden voor het eerst als stam genoemd. De Bataven en Cananefaten worden al snel trouwe bondgenoten van de Romeinen en vechten aan Romeinse zijde mee tegen andere Germaanse stammen. Hun woongebieden worden omgevormd tot Romeinse bestuurlijke districten, civitates, met een stad als centrum.

De komst van de Romeinen betekent een culturele, economische, religieuze en politieke schok. De inheemse stammen nemen de aspecten van de Romeinse cultuur over die hen het meest aanspreken. Naast het nieuwe fenomeen van de stad, introduceren de Romeinen op cultureel gebied onder meer de geschreven taal (het schrift) en de rechtspraak. Via import maakt Nederland bovendien kennis met olijfolie, wijn, papaver en vissaus. Kip komt voor het eerst op het menu, de kat wordt als huisdier geïntroduceerd en verder besteden de Romeinen ongekend veel aandacht aan hun lichaam. Een nieuwe badcultuur is een feit.

Economische invloed

De aanwezigheid van het leger zorgt voor een enorme vraag naar voedsel en materiaal. De plaatselijke bevolking moet de productie van voedsel en materiaal verhogen of aanpassen.
Bij de landbouw introduceren de Romeinen de oogstmachine, veel grotere runderrassen en nieuwe gewassen zoals broodtarwe en rogge. Ook het ambachtelijke werk verandert: de productie stijgt en het handgemaakte aardewerk maakt plaats voor aardewerk dat op draaischijven wordt gemaakt. Er ontstaat een bloeiende handel in etenswaren en luxeproducten. Binnen het gehele Romeinse Rijk kan met dezelfde munteenheid worden betaald. Ons land krijgt voor het eerst te maken met een monetair stelsel. Toch blijft bij de inheemse bewoners ook de ruilhandel populair.

De Romeinen vertrekken

Na het vertrek van het Romeinse leger uit ons land dalen de bevolkingsaantallen enorm. De economie wordt weer grotendeels zelfvoorzienend en de handelswegen en andere Romeinse ingrepen in het landschap raken in verval. Van de Romeinse cultuur is weinig meer over. De bestuursvormen en de rechtspraak verdwijnen, net als de geschreven taal. Een aantal Romeinse uitvindingen zoals waterleiding, riolering en vloerverwarming, de manier van stenen bakken en het dragen van trouwringen komen pas veel later in de geschiedenis weer terug.

Limes

De grens van het Romeinse Rijk omvatte op zijn hoogtepunt Engeland, West-, Midden- en Zuid-Europa, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. In Nederland had de Limes trouwens een uitzonderlijk karakter: de forten, wachttorens en militaire wegen lagen langs een natuurlijke linie, de Rijn. Ruim 200 jaar hielden duizenden soldaten de wacht op de zuidelijke oever, voortdurend bouwend aan hun versterkingen en onderkomens.
Ruïnes van die Romeinse forten of andere gebouwen langs de Limes zijn in Nederland jammer genoeg niet te zien. Ze zijn al lang geleden afgebroken, verwoest of weggespoeld. Ter herinnering zijn in de meeste limesplaatsen wel informatiepanelen of kunstwerken geplaatst, die nieuwe monumenten vormen op de plek van de oude. Enkele voorbeelden:

De soldaten van Caligula in Katwijk Kalla’s Toren, Katwijk aan Zee Ter hoogte van het voormalig fort van Caligula, waarvan tot in de 18de eeuw resten te zien waren, staat nu een kunstwerk. Op een stalen plateau staan bronzen soldaten van keizer Caligula, die vechten tegen de zee. Parel van de Limes, Valkenburg (ZH) Hier werd het Praetorium Agrippinae opgegraven en uitgebreid onderzocht. Een permanente expositie in de kerktoren op deze locatie toont bovendien delen van grafvelden en burgernederzettingen die hier werden gevonden. De helm uit de Put, Bodegraven Meerdere aanwijzingen duiden op het bestaan van een kleine versterking in dit gebied, zoals een ruiterhelm van verguld brons. Die werd gevonden in de ‘Put van Broekhoven’ aan de Oude Rijn en ligt nu in het Rijksmuseum van Oudheden. Castellum Laurium, Woerden Begin 21ste eeuw is een deel van het fort van Woerden opgegraven. Die geschiedenis wordt verbeeld op en rond het Kerkplein, tot zelfs in de parkeergarage. Bovendien kan er ‘Romeins’ gevaren worden op de nagemaakte Per Mare ad Laurium. Opvallend groen licht gecombineerd met nevel markeert in het centrum van Utrecht de contouren van het voormalig Romeinse castellum Domplein, Utrecht De naam van de stad is letterlijk van de Romeinse naam afgeleid en in het hart van die stad liggen de resten van een castellum. Een ultieme plek dus om de vele toeristen die het plein trekt, te lokken naar het ondergronds bezoekerscentrum. Schepen en torens, Leidsche Rijn Voorafgaand aan de bouw van dit stadsdeel werden vele Romeinse ‘schatten’ naar boven gehaald, waaronder twee schepen en sporen van de limesweg en wachttorens. Het fort dat hier lag, wordt op dit moment gereconstrueerd. Militair centrum, Nijmegen Ulpia Noviomagus, zoals deze stad vroeger heette, is verreweg de belangrijkste plaats van Romeins Nederland. Vanuit deze stad startten de Romeinen hun eerste veldtochten naar Germanië. Talloze monumenten (en monumentjes) houden de herinnering levend. Zeilschip Liburna, Millingen a/d Rijn In Mainz werden ooit de resten gevonden van een oud patrouilleschip. Aan de hand daarvan wisten specialisten met ROC-leerlingen er een replica van te maken. Het maakt, in combinatie met het bezoekerscentrum, een tastbare herinnering aan het Romeinse verleden.

De Romeinen plaatsten langs hun hoofdwegen om de Romeinse mijl een paal. Deze mijlpaal gaf de afstand aan naar de dichtstbijzijnde stad. Tegenwoordig hebben we de ANWB paddenstoel Limes te kijk In de loop der jaren hebben honderden grote en kleine archeologische opgravingen langs de Limes honderdduizenden vondsten uit de eerste eeuwen van de jaartelling opgeleverd. Ze geven een prachtig beeld van het leven langs de grens en in de Romeinse cultuur in het algemeen. De topvondsten zijn op verschillende plekken tentoongesteld: Katwijks Museum, Voorstraat 46 in Katwijk Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28 in Leiden Museon, Stadhouderslaan 37 in Den Haag Stadsmuseum Leidschendam-Voorburg, Herenstraat 101 in Voorburg Archeon / Romeins Museum / Archeologiehuis, Archeonlaan 1 in Alphen a/d Rijn Stadsmuseum, Kerkplein 6 in Woerden Centraal Museum, Nicolaaskerkhof 10 in Utrecht Museum Dorestad, Muntstraat 42 in Wijk bij Duurstede Kerkmuseum Elst, Grote Molenstraat 2 in Elst Het Valkhof, Kelfkensbos 59 in Nijmegen Liemers Museum, Kerkstraat 16 in Zevenaar

Met dank aan: Manon Henzen, Tamar Leene, Theo van Wijk, de Limes Initiatiefgroep, de Nederlandse Limes samenwerking, Archeon, Limes.nl en Romeinen.NU